Pierwsza praca

Pierwsza praca - na co zwracać uwagę przy podpisywaniu umowy, oraz jakie formy współpracy są najbardziej korzystne dla studentów.

Podjęcie zatrudnienia po studiach jest ogromną szansą na zdobycie potrzebnego doświadczenia i rozwój osobisty. Jest to również czas, w którym bardziej niż dotychczas należy zwracać uwagę na wszelkie aspekty prawne podejmowanych zobowiązań i rozważnie podejmować decyzję. Należy uzbroić się również w niezbędną wiedzę, zgodnie z zasadą ignorantia iuris nocet.

Pierwszą czynnością, jaką powinien zrobić każdy, kto zamierza podjąć zatrudnienie na podstawie doręczonego przez przyszłego pracodawcę dokumentu, powinien uważnie się z nim zapoznać. Nigdy nie będzie można bowiem powołać się na nieznajomość treści własnego oświadczenia woli. W momencie wyrażenia zgody przez jedną ze stron, na ofertę drugiej strony, najczęściej przez podpisanie dokumentu ucieleśniającego określone zobowiązanie, umowa zostaje zawarta. Po tym momencie, ewentualna modyfikacja praw czy obowiązków stron, jest możliwa jedynie w momencie zmodyfikowania treści zobowiązania przez kolejne porozumienie, dokonane w odpowiedniej formie. Jednostronna modyfikacja lub wypowiedzenie umowy, jest możliwe jedynie w określonych okolicznościach.

Prawa i obowiązki stron, zależą oczywiście od charakteru porozumienia determinującego treść stosunku prawnego. Najczęściej mamy do czynienia z kilkoma rodzajami zobowiązań: umową o pracę, umową zlecenie, umową o dzieło. Zdarzają się również inne umowy  – umowa o praktykę absolwencką czy umowa o wolontariat. Są to typy umów, które są regulowane przez odpowiednie akty prawne:

- ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy w przypadku umowy o pracę;
- ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny w przypadku umowy zlecenia i umowy o dzieło;
- ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich w przypadku umowy o praktykę absolwencką i dodatkowo niektóre przepisy kodeksu pracy, wymienione w art. 4 tej ustawy.
- ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie i dodatkowo w zakresie nieuregulowany ustawą stosuje się przepisy kodeksu cywilnego.
-
Warto jednak zaznaczyć, iż sam tytuł umowy, nie przesądza do końca o jej charakterze. Należy bowiem przede wszystkim wiedzieć, iż zasadnicze znaczenie ma zamiar i wola stron, jak również charakter jej postanowień. Tytuł umowy, może służyć raczej jako pewna sugestia, co do rekonstrukcji zamiaru stron i może być wskazówką dla sądu przy ewentualnym sporze.

Umowa o pracę

Podstawową cechą jaka odróżnia umowę o pracę od umowy zlecenia czy umowy o dzieło, jest fakt, iż z umowy o pracę wynika konieczność wykonywania pracy w warunkach podporządkowania (pod kierownictwem pracodawcy), odpłatnie i osobiście oraz w określonym miejscu i czasie. Tymi elementami różni się stosunek pracy od stosunku cywilnoprawnego, który z założenia zakłada najpełniejszą dowolność postępowania stron, możliwość podzlecenia (jeżeli nie wynika z umowy taki zakaz). Warto też dodać iż wedle art. 22 § 12 nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy.

Jeżeli więc mamy do czynienia z umową nazwaną zleceniem, z której wynika obowiązek przestrzegania regulaminu, działania pod kierownictwem (np. określona osoba wydaje nam polecenia), umowa jest odpłatna, istnieje zakaz podzlecenia wykonywanych czynności, jak również jesteśmy do wykonywania zlecenia w określonym miejscu (np. w siedzibie pracodawcy) i w określonym czasie (np. od godz. 8 do godz. 16), wtedy mamy do czynienia ze stosunkiem  pracy. Wchodzą więc wszelkie przepisy dotyczące wykonywania pracy znajdujące się w KP i zgodnie z art. 281 pkt. 1 KP, ukrycie stosunku pracy pod pozorem umowy zlecenia jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika i podlega karze grzywny. Dodatkowo, Państwowa Inspekcja Pracy (patrz ustawa z dnia z dnia 13 kwietnia 2007 r. o państwowej inspekcji pracy), może prowadzić czynności kontrolne w przypadku świadczenia pracy przez osoby fizyczne, bez względu na podstawę prawną jego świadczenia. W razie jednak sporu sąd może badać jaki był zgodny zamiar stron, a ewentualne roszczenia muszą być podniesione przez pokrzywdzonego pracownika – inspektor nie ma obowiązku nakazania zmiany podstawy zatrudnienia w szczególności bez woli danej strony umowy.

Umowa o pracę, jest korzystna dla każdego kto poszukuje stałego i pewnego zatrudnienia (gdy wiemy że dana praca jest tym do czego dążymy, nie jedynie krótkoterminową próbą poznania nowego zajęcia), dysponując wolnym czasem w stałym wymiarze godzin (w szczególności są to np. osoby  takie jak studenci niestacjonarni lub ostatnich lat studiów, gdy plan zajęć jest skąpy, a zajęcia nie są obowiązkowe). Umowa taka jest również korzystna dla osób po studiach lub powyżej 26 roku życia, których ubezpieczenie zdrowotne w ramach uczelni już nie obejmuje. Plusem dla pracodawców są obniżone świadczenia ubezpieczeniowe dla osób do 26 roku życia.

Umowa o pracę podobnie jak umowa zlecenia, zobowiązuje stronę danego stosunku prawnego do starannego działania.

Najważniejsze prawa pracownicze jakie należy wymienić w kontekście umowy o pracę, to prawo do równego traktowania, godnego wynagrodzenia, poszanowania godności, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do wypoczynków itd.

Umowa o pracę powinna być sporządzona na piśmie i doręczona niezwłocznie przez pracodawcę i zawierać w szczególności:
- rodzaj pracy,
- miejsce wykonywania pracy,
- wynagrodzenie za pracę i wskazanie jego składników (np. podstawa i premia)
- wymiar czasu pracy,
- termin rozpoczęcia pracy.

Należy pamiętać, z chwilą nawiązania stosunku pracy zaczynają obowiązywać przepisy kodeksu pracy, które nie mogą być przez pracodawcę ograniczone lub wyłączone i być mniej korzystne niż jest to przewidziane ustawowo. Jest wiec to stosunek ściśle normowany i odpowiedni dla osób, które chcą wykonywać czynności jak pracownicy, w danym czasie i na określonych warunkach.

Umowa zlecenia

Umowa zlecenia jest umową o charakterze cywilnoprawnym. Oznacza to, że zastosowanie do jej postanowień, mają przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności art. 734 – art. 751. Umowa zlecenia zawierana jest powszechnie, jako alternatywa dla umowy o pracę, jednak należy zaznaczyć, iż często wykorzystuje się tą formę do uniknięcia kosztów i dodatkowych „kłopotów”, które może powodować zawarcie umowy o pracę przez pracodawcę. Sytuacji takiej nie sprzyja fakt, iż najczęściej jedna strona przystępująca do umowy (np. student), nie ma wpływu na jej postanowienia, gdyż nie ma dostatecznie silnej pozycji negocjacyjnej.

Główną cechą umowy o zlecenia, jest fakt, iż strony w tym stosunku prawnym są względem siebie równorzędne i żadna z nich nie ma pozycji dominującej. Należy również zaznaczyć, iż z prawnego punktu widzenia, zobowiązanie do dokonania określonych czynności oznacza umowę podobną do umowy zlecenia, bowiem tym kodeksowy przewiduje zobowiązanie do wykonania określonych czynności prawnych. Najczęściej wykonuje się w ramach takiego stosunku prawnego czynności o charakterze faktycznym: organizacyjne, porządkowe itp. Nie są to czynności prawne. Nie zmienia to jednak faktu, iż do takiej umowy, nadal mają zastosowanie przepisy KC. Stroną takiej umowy mogą być osoby fizyczne czy prawne bez ograniczeń.

W umowie zlecenia, zleceniobiorca występuje w roli umocowanego do wykonywania określonych czynności, w dowolnie przez siebie określony sposób. Zleceniobiorcy przysługuje określone w umowie wynagrodzenie, chyba, że istnieje wyraźne postanowienie o nieodpłatności. Nie jest to równoznaczne z brakiem określenia wynagrodzenia – wtedy nadal ono przysługuje zleceniobiorcy, w wysokości odpowiadającej wykonanej pracy.

Przez umowę zlecenia, zleceniobiorca zobowiązuje się do starannego działania, w celu osiągnięcia określonego celu i nie jest ponosi odpowiedzialności, jeżeli zamierzony cel czynności, nie nastąpił. Musi natomiast dołożyć wszelkich starań do osiągnięcia danego efektu. Mamy prawo do zwrotu wydatków, w celu należytego wykonania zlecenia i do zaliczki, jeżeli dane czynności wymagają wydatków. Zleceniobiorca ma również obowiązek do udzielania potrzebnych informacji zleceniodawcy o przebiegu sprawy i udzielenia mu sprawozdania po wykonaniu zlecenia oraz powinien stosować się do określonych wskazówek zleceniodawcy, ale w uzasadnionych wypadkach może od danego sposoby wykonywania czynności odstąpić z racji właściwych powodów.

Umowa zlecenia może być wypowiedziana w każdym czasie przez każdą ze stron, jednak, jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnych powodów, a zlecenie jest odpłatne, dana strona wypowiadająca jest obowiązana do naprawienia szkody (zobowiązany jest zleceniodawca) lub jest odpowiedzialny za szkodę nim spowodowaną (zobowiązany jest zleceniobiorca). Na ochronę zasługuje, bowiem, kluczowe dla umowy zlecenia, zaufanie stron względem siebie.

Umowa zlecenia jest korzystna dla każdego, kto preferuje niezależność w wykonywaniu określonych czynności oraz brak związania wymogami, jaki niesie ze sobą stosunek pracy (np. obowiązkiem stosowania się do wytycznych pracodawcy). Jest korzystna dla osób, których dyspozycyjność może być ograniczona a plan dnia nie jest stabilny. Zleceniobiorca ma, bowiem gwarantować staranne wykonywanie zlecenia i nie musi być związany ograniczeniami czasowymi (np. pracą tylko w określonych porach dnia), jeżeli umowa tego nie przewiduje (patrz jednak uwagi dot. cech stosunku pracy). Minusem jest również fakt odpowiedzialności za szkodę spowodowaną własnym działaniem (jako zleceniobiorca), właściwie bez ograniczeń na podstawie przepisów KC, art. 415, oraz szkody za niewykonania lub nienależyte wykonanie zobowiązania – art. 471 i nast.

Osoby objęte uczelnianym ubezpieczeniem do 26 roku życia, z którymi zawarto umowę zlecenia nie podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu. Nie ma znaczenia tryb studiów. Przy umowie zlecenia zleceniobiorca, nie ma również prawa do urlopu, chyba że przewiduje to umowa (zasada swobody umów jest rodzajem domniemania, dzięki któremu strony mogą ułożyć stosunek prawny wedle własnego uznania).

Umowa o dzieło

Umowa o dzieło jest umową cywilnoprawną, do której mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego, zwłaszcza art. 627 – art. 646. Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Jesteśmy, więc związani osiągnięciem określonego efektu, a nie tak jak w przypadku umowy zlecenia, do starannego działania. Owocem pracy musi być, zatem dzieło określone umową, za które zamawiający musi uiścić zapłatę w chwili jego oddania (art. 642).
Jesteśmy zobowiązani do współdziałania z zamawiającym przy wykonaniu dzieła (art. 640), naprawy wad, jeżeli dzieło takowe ma (art. 637), jak również wykonywania dzieła w sposób niewadliwy i niesprzeczny z umową. Zamawiając może wezwać przyjmującego zamówienie do zmiany sposobu jego wykonywania, właśnie w sytuacji, gdy jego wykonanie jest wadliwe lub sprzeczne z umową (art. 636).

Zamawiający dzieło ma prawo do odstąpienia od umowy w każdym czasie, płacąc jednak umówione wynagrodzenia (art. 644). Podobne uprawnienie do odstąpienia od umowy, ma zamawiający, jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z wykonaniem dzieła, tak że jego wykonanie jest mało prawdopodobne, aby mogło być ukończone w terminie (art. 635).

Do umowy o dzieło mają zastosowanie pewne uwagi poczynione na temat różnic między umową zlecenia a umową o pracę. Należy, więc pamiętać o cechach stosunku pracy i przepisach kodeksu pracy, gdy faktycznie przyjmujący zamówienie wykonuje pracę w danym miejscu i czasie, pod kierownictwem, odpłatnie i osobiście.

Umowa o praktyki absolwenckie

Jest to nowy ustawowy typ umowy przewidzianej specjalnie na potrzeby rynku pracy w zakresie zatrudniania absolwentów szkół. W uzasadnieniu projektu ustawy zaznaczono, iż celem jej uchwalenia było umożliwienie zdobycia podstawowego doświadczenia i nabywania umiejętności praktycznych niezbędnych do wykonywania pracy dla absolwentów szkół, na takich zasadach, które nie obciążałyby również przyszłego pracodawcy większymi kosztami.

Zakres zastosowania owej ustawy dotyczy osób, które ukończyła co najmniej gimnazjum nie mają więcej niż 30 lat. Praca podjęta na podstawie umowy o praktyki absolwenckie może być nieodpłatna lub odpłatna, jednak maksymalna wysokość wynagrodzenia nie może wynosić więcej niż dwukrotność minimalnego wynagrodzenia za pracę (ustalonego na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę).

Praktykant nie jest pracownikiem, w rozumieniu ustawy, ale do umowy ex lege mają zastosowanie niektóre postanowienia kodeksu pracy:
- art. 183a-183e – prawo do równego traktowania w zatrudnieniu  
- art. 129 § 1 – czas pracy (nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy),
- art. 131 § 1 – czas pracy łącznie z nadgodzinami (nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin)
- art. 132 § 1 – prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku na dobę,
- art. 133 § 1 - prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku na każdy tydzień, art. 134 – prawo do przerwy trwającej co najmniej 15 minut, przy sześciogodzinnym czasie pracy,
- art. 1517 – zasady pracy w porze nocnej

Każda umowa o praktykę absolwencką musi zawierać w szczególności elementy takie jak:
- rodzaj pracy (która ma być związana z uzyskaniem doświadczenia i nabywaniem umiejętności)
- okres odbywania praktyki (nie dłuższy niż 3 miesiące)
- tygodniowy wymiar czasu pracy w ramach praktyki;
- jeżeli praktyka ma być odpłatna - wysokość świadczenia pieniężnego
Oczywiście to są elementy konstytuujące taką umowę i mogą być również dodane inne postanowienia.

Każdy praktykant ma również prawo do uzyskania pisemnego zaświadczenia o rodzaju wykonywanej pracy i umiejętnościach w niej nabytych, jak również do bezpiecznych i higienicznych warunków odbywania praktyk.

Umowa taka, może być również rozwiązana pisemnie w każdym czasie, jeżeli była nieodpłatna, a jeżeli była odpłatna, z zachowaniem siedmiodniowego terminu wypowiedzenia.

Umowa o praktyki ma charakter tymczasowy i z pewnością nigdy nie zastąpi nam umowy o pracę, gdyż nie gwarantuje stałości ani pewności zatrudnienia w takim stopniu. Względnie gwarantuje natomiast pewność odbywania praktyki normując pewne prawa i obowiązki stron.

Umowa o wolontariat

Typ normatywny umowy jest uregulowany przez ustawę z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w szczególności art. 42 – art. 50. Jest to umowa zawierana między wolontariuszem a korzystającym. Wolontariuszem jest każda osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na podstawie wspomnianej ustawy. Musi również posiadać kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli taki obowiązek wynika z odrębnych przepisów (art. 43).

Krąg korzystających ze świadczeń wolontariuszy jest również ograniczony ustawowo. Mogą to być organizacje pozarządowe, oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 tej ustawy:
- jednostki organizacyjne i osoby prawne o charakterze wyznaniowym – działające na podstawie odpowiednich przepisów, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;
- stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego,
- spółdzielnie socjalne;
- spółki akcyjne i spółki z o.o. oraz kluby sportowe działające na podstawie ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej
- organy administracji publicznej
- jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy

Dwa ostatnie podmioty mogą korzystać z pracy wolontariuszy z wyłączeniem tej części własnej aktywności, którą jest działalność gospodarcza

Organizacje takie nie mogą działać w celu osiągnięcia zysku i muszą przeznaczać całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie mogą przeznaczać zysku do podziału między swoich członków, prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej.

Treść stosunku prawnego między stronami określa treść porozumienia, które zawiera zakres, sposób o czasie wykonywania świadczeń przez wolontariusza. Na prośbę wolontariusza korzystający z jego pracy ma obowiązek sporządzić porozumienie w formie pisemnej. Obowiązek ten ma również zastosowanie, jeżeli czas wykonywania świadczeń przekracza 30 dni.

Świadczenie wolontariusza nie ma charakteru darowizny (art. 50). Co warto zaznaczyć, wolontariusz ma prawo do ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków, w przypadku okresu wykonywania świadczeń dłuższego niż 30 dni. Ma również prawo do kosztów wyjazdów służbowych i diet, do bezpiecznych i higienicznych warunków wykonywania świadczeń i do bycia informowanym o ewentualnych zagrożeniach dla zdrowia i musi być mu zapewniona należyta ochrona. Korzystający z pracy wolontariusza ma obowiązek informacyjny, podobnie jak w przypadku umowy o pracę pracodawca.

Umowa o wolontariat jest więc dość korzystnym sposobem unormowania stosunku prawnego, zapewniającego pewne minimum jakie możemy otrzymać o korzystającego z naszych świadczeń. Należy jednak pamiętać, iż praca taka ma charakter nie odpłatny, a krąg podmiotów uprawnionych do korzystania z takich świadczeń jest ograniczony.

Wybór umowy będącej podstawą stosunku prawnego łączącego strony, jest często zdeterminowany przez jedną ze strona – najczęściej przyszłego pracodawcę. Należy jednak pamiętać o pewnych podstawowych warunkach jakie muszą być spełnione przy każdym z wyżej wymienionych przykładowo typów. Warto pamiętać, że każdy z powyższych rodzajów stosunków prawnych, ma swoje specyficzne właściwości i cechy.

Wojciech Dziuban
http://www.legeo.pl/wojciechdziuban/